به گزارش خبرنگار وسائل، از سویی معروف است که کنیزان از حکم وجوب حجاب استثنا شدهاند و از سوی دیگر مادران برخی امامان شیعه: کنیز بودهاند؛ از این رو ممکن است در مطالعات انتقادی حجاب گمان شود چون حجاب بر کنیزان واجب نبوده، مادران ائمه، نیز به حجاب پایبند نبودهاند. این پندار را از دو جهت میتوان بررسی کرد، یکی از جهت فقهی و دیگری از جهت تاریخی.
حکم شرعی پوشش مادران امامان، از منظر دانش فقه و میزان پایبندی آن بزرگواران به پوشش شرعی از منظر تاریخی، مسئلهای دوساحتی است که این مقاله در دو بخش به آن پرداخته است.
در بخش نخست با تکیه بر منابع فقهی و روشهای فقهی کوشیده نشان دهد پوشش از نامحرم بر برخی کنیزان واجب و بر برخی دیگر مستحب است و در بخش دوم با جستاری تاریخی نشان داده کنیزانی که در خانة امامان، زندگی میکردند، مانند زنان آزاد به پوشش کامل و احتجاب (پردهنشینی حداکثری) پایبند بودند و درنهایت با مطابقت یافتههای بخش فقهی با یافتههای بخش تاریخی معلوم شده است که رعایت حجاب توسط کنیزان مرتبط با اهلبیت، به خاطر استحباب یا وجوب شرعی آن بوده است.
حکم فقهی پوشش کنیزان
در منابع فقهی از دو نوع پوشش سخن رفته است ستر تکلیفی ناظری و ستر صلاتی ستر تکلیفی همان وجوب تکلیفی حفظ عورت از ناظر محترم است که بر زن و مرد واجب است و ستر صلاتی نیز همان حکم وضعی اشتراط ساتر در نماز است.
حکم پوشش صلاتی کنیزان
فقهای فریقین درباره زن آزاد اجماع قطعی دارند که تمام بدنش باید در نماز پوشانده شود؛ هر چند در مستثنا بودن صورت، دستها (پایینتر از مچ) و پاها (قسمتی که در کفش قرار میگیرد) اختلافاتی وجود دارد ولی بر کنیزان (غیر از کنیز ام ولد) از حکم ستر صلاتی مستثنا شده است؛ هر چند اعضای دیگر بدن مانند ساق و ساعدشان برای درستی نماز باید پوشیده باشد.
حکم پوشش ناظری کنیزان
فقهای فریقین معمولاً ستر تکلیفی ناظری را در باب مستقلی بررسی نکردهاند اگر از معدود فقیهانی که باب مستقلی از یک کتاب را به این موضوع اختصاص دادهاند مرحوم شیخ مفید و شماری از فقیهان امامیه و تعدا د بیشتری از فقیهان اهل تسنن که در این مورد کتاب مستقلی نگاشتهاند بگذریم، اغلب فقیهان بحث مستقلی را به بررسی این حکم اختصاص نداده و آن را در ابواب پراکنده بررسی کردهاند.
پوشش کنیزان در ادله فقهی
پوشش کنیزان در ادله به دو دسته تقسیم میشود: دستهای از آنها ستر صلاتی کنیز سخن گفتهاند؛ اما دسته دوم به طور کلی از ستر کنیز سخن گفتهاند.
پوشش ناظری کنیزان در ادله فقهی
برای بررسی حکم پوشش غیر صلاتی کنیزان باید دانست کنیزان در بدو امر مانند زنان آزاد داخل در عمومات وجوب تستر زنان مؤمن هستند؛ اما ادلهای وجود دارد که ممکن است آنها را از عمومات وجوب تستر خارج کرده باشد. برای بررسی حکم تستر کنیزان باید عمومات و این مخصص های احتمالی را بررسی کرد.
جستاری تاریخی در سبک پوشش مادران امامان علیهم السلام و دیگر کنیزان
گزارشهای تاریخی مرتبط با کنیزان را در دو عرصه میتوان پیگیری کرد: یکی گزارشهای مرتبط با کنیزان امامان شیعه و دیگری گزارشهای مربوط به کنیزان دیگر، از زندگی کنیزان گزارشهای روشنی در دست نیست. کنیزان برای گزارشگران و مورخان اهمیت چندانی نداشتهاند تا زندگی آنان را با جزئیاتیمانند نحوه پوشش سر و صورتشان گزارش شود. از این جهت به دست آوردن تصویر کامل و قابل اعتمادی از سبک پوشش کنیزان امر سادهای نیست.
افزون بر این درباره زندگی مادران امامان علیه السلام نیز گزارش چندانی به دست نیامده است با این حال با جستجو در آثار مرتبط با اهل بیت و هر منبع دیگری که ردپایی از کنیزان در آن وجود داشت، کوشیده شده است تصویر نه چندان کاملی از سبک پوشش کنیزان به ویژه مادران امامان به دست آمده است.
نتیجه
از دیدگاه فقیهان معاصر بر کنیز ام ولدی که فرزندش زنده باشد، ستر صلاتی و ستر ناظری واجب است. مقتضای ادله فقهی نیز همین است؛ اما بر کنیزان دیگر ستر صلاتی و ناظری حرام نیست؛ بلکه صرف نظر از دیدگاه محدثانی مانند صدوق و مجلسی، ستر بر آنها جایز یا مستحب است. البته اقتضای صناعتی ادله همین است و براساس ضوابط فقهی، حجیت نیز دارد؛ ولی مشروعیت وجدانی این فتوا با تردیدهایی نیز روبه روست.
در این مقاله مشخص شد اولاً ادعای سربرهنگی کنیز امامان علیهم السلام هیچ شواهدی تاریخی ندارد، ثانیاً شواهد بسیاری وجود دارد که نشان میدهد بسیاری از کنیزان امامان علیهم السلام به تستر و پرده نشینی پایبند بودهاند. درباره دیگر کنیزان اهل بیت علیهم السلام نیز اگر گزارشی مبتنی بر تستر یافت نشده، گزارشی مبتنی بر برهنگی نیز یافت نشده است.
بنابراین تأیید سیره متشرعه توسط اهل بیت علیه السلام با مشکل روبه رو شد. همچنین یافتههای تاریخی (پایبندی کنیزان امامان علیهم السلام به ویژه مادران امامان علیهم السلام به تستر و احتجاب در حدی که در متون گزارش شده) یافته فقهی آن (استحباب یا وجوب ستر ناظری بر کنیزان منتسب به بیوت امامان) را کاملاً تأیید میکند و آن دسته از مادران امامان که کنیز بودهاند و (نیز کنیزان دیگر بیوت امامان علیه السلام که به شرافت مادری امامان دست نیافتند) از باب استحباب یا وجوب، ستر ناظری را رعایت میکردهاند.
این مقاله از سوی محمد عشایری منفرد استادیار جامعه المصطفی العالمیه نوشته شده، و در مرکز تحقیقات زن و خانواده چاپ شده است.
برای دیدن اصل مقاله اینجا را کلیک کنید./204/422/ح